‘Tot mijn veertigste leidde ik een normaal bestaan,’ vertelt Gloria uit Atlanta.

‘Tot ‘Tot de dag dat mijn verloofde thuis voor mijn ogen werd geëlektrocuteerd.’ Ze raakte depressief en aan de drank, en toen ze haar rekeningen niet meer kon betalen, werd ze haar huis uitgezet. Sindsdien is ze dakloos. Pijnlijk is haar herinnering aan de twee vrouwen bij de openbare bibliotheek die elkaar aanstootten en de daklozen die er rondhingen beschimpten. ‘Ik trok het niet en heb tegen ze geroepen: jij kunt ook alles verliezen, jij zou een van ons kunnen zijn!’

De gelauwerde fotograaf Jan Banning valt stil als hij het geluidsfragment op zijn laptop laat horen waarin Gloria over haar tegenspoed vertelt. ‘Bij dit fragment word ik altijd emotioneel,’ zegt hij. Hij begon in 2010 met het portretteren van honderd daklozen in het zuidoosten van de VS en sprak uitgebreid met hen om hun problematiek in kaart te brengen. Binnenkort is zijn tentoonstelling Down and Out in the South te zien tijdens het Fotofestival in Naarden.

Aanvankelijk had Banning weinig trek in ‘weer zo’n daklozenproject’. Hij vond het een uitgekauwd thema. Maar een bestuurslid van het centrum voor hedendaagse kunst dat hem als artist in residence in Colombia, South Carolina, had uitgenodigd, drukte hem nogmaals op het hart toch echt eens met de daklozen te gaan praten. ‘Hun treurige verhalen troffen mij meteen,’ zegt Banning. ‘Ze maakten mij weer eens duidelijk hoe ongelofelijk beroerd de sociale politiek in Amerika is. De crisis wordt vaak als boosdoener gezien, maar dat is hoogstens het laatste duwtje neerwaarts.’

Ineens kreeg hij een idee: hij zou de daklozen fotograferen als wíé en niet als wát ze zijn. De karakteristieke koppen met warrige baard zou hij overslaan, die bleken trouwens ook in de minderheid. ‘Ik wilde in mijn fotostudio een goed verlicht portret van ze maken,’ zegt hij, ‘eigenlijk zoals ik mensen altijd fotografeer. Toen kreeg ik er zin in.’

In Colombia bracht een sociaal werker Banning in contact met zijn doelgroep, in Atlanta trof hij honderden daklozen in de shelter. Banning bouwde ter plekke een fotostudio waar de daklozen zich misschien meer op hun gemak zouden voelen dan in zijn prachtige loft. Hij selecteerde zijn kandidaten op ‘de blik in hun ogen’. Maar zijn project moest ook representatief zijn voor de groep daklozen en daarom zorgde hij ervoor dat zwarten en mannen behoorlijk vertegenwoordigd waren in zijn serie.

Botte pech

‘Het eerste wat me opviel is dat veel mensen zich fatsoenlijk probeerden te kleden,’ vertelt de fotograaf. ‘Ze willen natuurlijk werk vinden, meedoen. Al is het maar om ergens je drank van te betalen.’ Het gesprek kwam meestal in een seconde op gang. ‘Ik meldde ze dat ik hun persoonlijk niets te bieden had, maar dat het project maatschappelijk relevant was. Vervolgens vertelden ze me vaak hun hele levensverhaal. Bij hun collega-daklozen kunnen ze het niet kwijt, die hebben hun eigen sores. En op straat wenden mensen hun hoofd af zodra ze een dakloze zien. Niemand kijkt naar ons, hoorde ik vaak.’

Een gesprek met een zwarte dakloze man staat hem nog helder voor de geest. Tijdens de conversatie dook ineens het beeld op van een klein jongetje. ‘Ik realiseerde me plots: hij is gewoon een peuter geweest! Waar is het misgegaan? Hij bleek zijn vader nooit te hebben gezien, zijn moeder een paar keer. “De buren hebben me een beetje opgevoed,” zei hij. Hij was volslagen analfabeet. Ineens besefte ik: die man heeft nooit een kans gehad, natuurlijk is hij dakloos. Dat wordt nooit meer wat.’

Banning verzamelde uiteenlopende verhalen die samen een goed beeld geven van hoe je dakloos kunt worden. Een vrijwillige keus bleek het zelden. Hij destilleerde een aantal categorieën. Zo was er de categorie mensen met ‘botte pech’, zoals de getraumatiseerde Gloria, of de man die door zijn baas gedwongen was om iets loodzwaars op te tillen. Hij was door zijn rug gegaan en zat in een shelter te verrekken van de pijn. Van zijn invaliditeitsuitkering kon hij niet leven, en door zijn geringe opleiding kwam hij er pas achter dat hij rechten had gehad toen die waren verjaard. Dan was er de grote groep psychiatrische patiënten, vaak aan de drugs of drank. En een groep die constant werd opgepakt voor kleine vergrijpen zoals openbare dronkenschap. ‘Hoe groter hun strafblad, hoe moeilijk om nog werk te vinden,’ zegt Banning erover. Hij ontmoette ook mensen die zware delicten hadden begaan, zoals de man die twee traantjes op zijn wang had laten tatoeëren; elke traan stond voor iemand die hij had omgebracht. De vrouwen die Banning sprak, tot slot, waren vaak mishandeld of misbruikt.

Gewijde concentratie

Vrolijk stemmend zijn de levensverhalen niet. Toch lijken veel van de geportretteerde daklozen een serene rust uit te stralen. Met een beetje verbeeldingskracht zie je in hun ogen het kind dat Banning zag. Hun blik ving hij op zijn eigen wonderlijke wijze. ‘Ik kwam tijdens het gesprek steeds een beetje dichter bij de dakloze zitten,’ vertelt hij, ‘om de afstand ook fysiek te overbruggen. Tijdens het fotograferen prevelde ik van alles in het Nederlands, ik heb de neiging om in mezelf te gaan lullen.’ Dat ontdekte hij toen hij voor zijn befaamde project Troostmeisjes Indonesische vrouwen fotografeerde die door het Japanse leger tot prostitutie waren gedwongen. ‘Eerst dacht ik: man, houd toch je mond. Maar met het resultaat was niets mis en het geprevel geeft iets vreemds gewijds aan de ontmoeting. Zo voer ik ons weg van de snapshot, en leid ik ons naar het atelier van een beeldhouwer, met dat theatrale licht en die grote camera als decor. Ik probeer een sfeer van gewijde concentratie op te roepen: jij en ik creëren een monument van jouw leven. Ik geef geen aanwijzingen, maar vraag ze alleen in de lens te kijken, that’s it.’

Vorig najaar was zijn daklozenproject in Atlanta te zien: in een expositieruimte hingen de prints, op straat konden voorbijgangers de beelden via een video-installatie zien. Juist in de openbare ruimte kan Banning de mensen confronteren met hun eigen paradox: op foto’s willen ze best daklozen zien, maar in het echt niet. En de daklozen zelf, kwamen zij naar de expositie? Banning heeft ze uitgenodigd, maar ze bleken bijna allemaal onvindbaar. De meeste foto’s die hij ze stuurde, kreeg hij als onbezorgbaar retour.